اسماعیل یکم سامانی کیست؟| همه چیز درباره یکی از برجسته‌ترین حکمرانان سلسله سامانیان

اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: اسماعیل بن احمد، معروف به امیر ماضی، یکی از برجسته‌ترین حکمرانان سلسله سامانیان بود. وی امیر سامانی و بنیان‌گذار دولت بزرگ سامانیان بود. او بین سال‌های ۸۹۲–۹۰۷ میلادی بر ماوراءالنهر و خراسان حکومت کرد و از مهم‌ترین فرمانروایان سامانی به شمار می‌رود.

زندگینامه اسماعیل یکم سامانی

اسماعیل بن احمد بن سامان، در آوریل ۸۴۹ میلادی در فرغانه متولد شد. تولد او همزمان با زمامداری طاهر دوم در خراسان و خلافت متوکل عباسی در سامرا بود. اسماعیل در شانزده‌ سالگی پدر خود را از دست داد و جانشین پدر و برادر بزرگ‌ترش نصر او را به سرپرستی گرفت. نصر اول سامانی در تربیت اسماعیل و پرورش توانایی‌های او کوشش بسیار کرد.

پادشاهی اسماعیل یکم سامانی

اسماعیل در سال ۸۹۲ میلادی پس از مرگ نصر حاکم کل فرارود شد. او تا سال ۹۰۷ میلادی به‌مدت شانزده سال حکومت سامانیان را در دست داشت. به‌عقید هروی از آنجا که نمی‌توان چهارچوب‌های زمامداری در این عصر را مبتنی بر اصول و اسباب سلطنت دانست، باید از کلماتی مانند امیر به‌جای سلطان یا پادشاه و از امارت به‌جای پادشاهی استفاده کرد. او سخن کسانی که امرای سامانی را با القابی، چون پادشاه یا امثال آن خطاب کرده‌اند، بی‌پایه می‌داند. به همین دلیل به پادشاهان سامانی امیر می‌گویند.

حمایت خلیفه از اسماعیل

خلیفه عباسی مدتی پنهانی اسماعیل را تقویت کرد و به او فهماند که او از سمت خود در ماوراءالنهر عزل نشده همچنان مشمول عواطف خلیفه است. گردیزی از قول عمرولیث پس از دریافت فرمان امارت بر ماوراءالنهر می‌گوید: «این را چه خواهم کرد که این ولایت از دست اسماعیل بن احمد بیرون نتوان کرد، مگر به صد هزار شمشیر کشیده». این جمله حاکی از این است که خلیفه در خفا اسماعیل را به مقاومت در مقابل عمرو تشویق می‌کرده و عمرو بر این امر واقف بوده است. عمرو لیث هم نامه‌ای به تهدید برای خلیفه نوشت: نامه نبشت سوی معتضد ولایت ماورالنهر را بخواست و گفت اگر این شغل مرا دهد و بدین رضا دارد من علوی را از طبرستان برکنم و اگر ندهد ناچار من اسماعیل احمد را برکنار کنم. 

جنگ اسماعیل یکم با صفاریان

جنگ اسماعیل بن احمد با صفاریان یکی از مهم‌ترین نبرد‌های دوران سامانیان بود که تأثیر زیادی بر آینده حکومت‌های ایرانی در قرون سوم و چهارم هجری گذاشت. این جنگ بین اسماعیل بن احمد سامانی و عمرو لیث صفاری در سال ۹۰۰ میلادی رخ داد و به سقوط قدرت صفاریان در خراسان انجامید. در سال ۹۰۰ میلادی، عمرو لیث با سپاهی بزرگ از صفاریان به سمت ماوراءالنهر لشکر کشید تا حکومت اسماعیل را سرنگون کند. اسماعیل سامانی نیز در نزدیکی بلخ سپاهی را آماده کرد و با تاکتیک‌های جنگی هوشمندانه، منتظر حمله صفاریان ماند. درگیری شدیدی رخ داد و سپاه عمرو لیث شکست خورد. بسیاری از نیرو‌های او کشته یا اسیر شدند. عمرو لیث به اسارت درآمد و به بغداد فرستاده شد. خلیفه عباسی او را به قتل رساند و به این ترتیب، دوران قدرت صفاریان به پایان رسید.

فتوحات اسماعیل یکم در فرارود

امیر اسماعیل سامانی تنها امارت یک حکومت محلی بر ماوراءالنهر را برعهده داشت که مشروعیت خود را از خلیفه عباسی می‌گرفت. با اینکه حکومت سامانی مانند گذشته دیگر تحت‌سلطه حکومت‌هایی، چون طاهریان نبود. ولی همچون حکومت صفاریان قدرتمند نبود. تنها اقدام نظامی آنها حملاتی بود که در سال ۸۹۲ میلادی به استپ‌های شمالی انجام دادند. امیر اسماعیل تنها چند ماه پس از به حکومت رسیدن به‌شکل حساب‌شده‌ای به‌سوی سرحدات ترکان پیش‌روی کرد. او پیش از این نیز انتصاباتی سیاسی در زادگاه خود فرغانه انجام داد. برادرش ابوالاشعث اسد که سابقاً طرف نصر را گرفته بود، عزل کرد و برادر کوچکترش اسحاق را به‌عنوان حاکم فرغانه برگزید و از آن ناحیه آسوده‌خاطر شد.

جنگ اسماعیل یکم با طبرستان و ری

با قدرت گرفتن علویان زیدی در طبرستان در سال ۸۶۴ میلادی این ناحیه در عمل از دست خلافت عباسی خارج شد. علویان که از اساس مخالف خلافت بودند. در زمان محمد بن زید از این سلسله بود. وی قدرت کامل در طبرستان را به دست گرفته بود و حتی می‌توانست کنش‌هایی خارج از ناحیه طبرستان انجام دهد.

اکثر منابع آورده‌اند محمد بن زید علوی که در طبرستان حکومت داشت در جریان جنگ عمرولیث و اسماعیل از فرصت استفاده کرد و سعی کرد خراسان را فتح کند، اما در حقیقت از نظر دستگاه خلافت علویان باید به هر جهت از میان برداشته می‌شدند. پس خلیفه در ازای نابودی علویان حاضر به دادن امتیازات زیادی بود. قطعاً پس از پیروزی اسماعیل در بلخ توقع داشت وی علویان را سرکوب کند. پس بعد از این که هوای حکمرانی به طبرستان به سر اسماعیل افتاد خلیفه هم از او پشتیبانی کرد و منشور حکومت بر طبرستان را نیز برای او فرستاد.

اسماعیل برای جنگ با محمد بن زید علوی لشکری به رهبری محمد بن هارون فرستاد و از آن جا که جنگ در دروازه گرگان رخ داد. در این جنگ خونین سپاه سامانی شکست خورد ولی وقتی سپاه علوی برای جمع‌آوری غنائم متفرق شدند و مورد شبیخون سپاه سامانی قرار گرفتند و از بین رفتند. در این جریان محمد بن زید زخمی شد و چند روز بعد مرد. بسیاری از محققان این نبرد را خونینترین جنگ قرن چهارم هجری دانسته‌اند. اسماعیل با این اقدامات خود وقفه‌ای ۱۴ ساله در حکومت علویان طبرستان ایجاد کرد.

مرگ اسماعیل یکم

اسماعیل یکم در سال ۹۰۴ میلادی با هجوم تعداد زیادی از ترکان به فرارود مواجه شد ولی در نهایت توانست آنان را سرکوب کند و شاید به تلافی همین حملات دو سال بعد بار دیگر به سرزمین ترکان حمله کرد و چند شهر آنان را اشغال کرد. وی در اواسط ماه صفر سال ۹۰۷ میلادی در دهی به اسم زرمار در حوالی بخارا درگذشت و دفن شد. مرگ او ظاهراً به دلیل بیماری ناشی از هوای مرطوب ناحیه جوی مولیان بود. وی بعد از مرگ به امیر ماضی مشهور شد.

مقبره امیر اسماعیل در بخارا که امروزه به مقبره سامانی یا گور امیر اسماعیل شهرت دارد یکی از شاهکار‌های هنر و معماری و کاملاً منحصر‌به‌فرد است. برخی معتقدند تعدادی از امرای سامانی نیز در آن مدفونند. بسیاری این بنا را مهم‌ترین نمونه تحول هنر آجرکاری در آغاز قرن دهم میلادی دانسته‌اند که از اصالت زیادی برخوردار است در آجرکاری این بنا از طرح‌هایی، چون دیسک و مروارید و از نقوش متداول دوره سامانی استفاده شده است.